روش های علاقه مند کردن دانش آموزان به خواندن و مطالعه

 علاقه به خواندن و مطالعه برای دانش‌آموزان، مهم و اساسی است. اهمیت مطالعه تا جایی است که سازمان ملل، «حق خواندن» را جزو حقوق کودکان به‌حساب آورده است.

اثرات مثبت و فایده‌های مطالعه و کتابخوانی بی‌شمارند و در میان همه‌ی ملل پذیرفتنی، برخی از این اثرات عبارتند از: افزایش علم و آگاهی، پیشرفت تحصیلی، ایجاد تفکر و خلاقیت، آرامش روحی (کتاب‌درمانی)، لذت معنوی، یادگیری راه و رسوم زندگی (مهارت‌های زندگی)، تعمیق و گسترش نگاه و فکر، پندآموزی از تجربیات گذشتگان، غنی‌سازی اوقات فراغت، بسترسازی برای تولید علم و ...

عادت به مطالعه و خواندن، امری «اکتسابی» است. بر اساس یافته‌های پژوهشی، نخستین عامل مؤثر در ایجاد عادت به مطالعه، نهاد «خانواده» است. در ضمن، بین ساختار خانوادگی و موفقیت فرزندان در خواندن و زبان، رابطه‌ی دوجانبه‌ای برقرار است. به‌عبارت دیگر، بین رشد زبان‌شناختی کودکان با تعداد کتاب‌هایی که می‌خوانند، رابطه‌ی معناداری وجود دارد. روان‌شناسان معتقدند: در ایجاد عادت به مطالعه، دوره‌ی کودکی بهترین دوره است و استفاده از عنصر «بازی» و «سرگرمی» در برانگیختن ذوق و شوق آنان به مطالعه و کسب لذت از آن، اهمیت خاصی دارد.

بقیه مطالب را در ادامه ی مطلب بخوانید.

    برگرفته از سایت آقای ناصرنادری

□ علاقه به خواندن و مطالعه برای دانش‌آموزان، مهم و اساسی است. اهمیت مطالعه تا جایی است که سازمان ملل، «حق خواندن» را جزو حقوق کودکان به‌حساب آورده است. وجود سازمان‌های دولتی و غیردولتی (NGO ) برای ترویج مطالعه در جهان و تجهیز کتابخانه‌ها (اعم از آموزشگاهی و عمومی) و اهدای بسته‌های آموزشی جذاب و غنی به‌شکل رایگان از سوی دولت‌ها به دانش‌آموزان، بیانگر اهمیت قائل شدن برای امر کتابخوانی است.

□ اثرات مثبت و فایده‌های مطالعه و کتابخوانی بی‌شمارند و در میان همه‌ی ملل پذیرفتنی، برخی از این اثرات عبارتند از: افزایش علم و آگاهی، پیشرفت تحصیلی، ایجاد تفکر و خلاقیت، آرامش روحی (کتاب‌درمانی)، لذت معنوی، یادگیری راه و رسوم زندگی (مهارت‌های زندگی)، تعمیق و گسترش نگاه و فکر، پندآموزی از تجربیات گذشتگان، غنی‌سازی اوقات فراغت، بسترسازی برای تولید علم و ...

□ عادت به مطالعه و خواندن، امری «اکتسابی» است. بر اساس یافته‌های پژوهشی، نخستین عامل مؤثر در ایجاد عادت به مطالعه، نهاد «خانواده» است. در ضمن، بین ساختار خانوادگی و موفقیت فرزندان در خواندن و زبان، رابطه‌ی دوجانبه‌ای برقرار است. به‌عبارت دیگر، بین رشد زبان‌شناختی کودکان با تعداد کتاب‌هایی که می‌خوانند، رابطه‌ی معناداری وجود دارد. روان‌شناسان معتقدند: در ایجاد عادت به مطالعه، دوره‌ی کودکی بهترین دوره است و استفاده از عنصر «بازی» و «سرگرمی» در برانگیختن ذوق و شوق آنان به مطالعه و کسب لذت از آن، اهمیت خاصی دارد.

□ هنر آموزش‌وپرورش و مدرسه‌ها باید این باشد که دانش‌آموزان را به‌ مطالعه «عادت» دهند و خواندن را به بخش پایداری از برنامه‌ی زندگی‌ آن‌ها تبدیل کنند. لازمه‌ی تحقق این وظیفه، در کلان سیستم آموزش‌وپرورش، برنامه‌ریزی و مدیریت علمی، جامع و واقع‌بینانه، تهیه‌ی زیرساخت‌های مدیریتی، علمی، اقتصادی، فرهنگی تشکیلاتی و فنی، تحول در طراحی و تهیه‌ی برنامه‌ی آموزشی- درسی، دگرگونی در شیوه‌های یادگیری- یاددهی، تربیت کتابداران حرفه‌ای، بهسازی فضاهای آموزشی و استفاده از ابزار و وسایل مرتبط با فناوری ارتباطات و اطلاعات، و ... است.

□ وضعیت فعلی کتاب، کتابخانه و کتابدار (به‌‌عنوان سه مؤلفه‌ی مهم و پیوسته در این حوزه)، جداً‌ نگران کننده است. در آمار غیررسمی منتشره در مطبوعات کشور آمده است:

- 15 درصد مدرسه‌های کشور، کتابخانه و کتاب دارند.

- 43 درصد دارای کتاب هستند، اما فضای مناسب برای کتابخانه ندارند.

- 22 درصد دارای کتابخانه‌اند، اما تعداد کتاب‌های آن‌ها استاندارد نیست.

- 21 درصد نه کتاب دارند و نه کتابخانه.

ظاهراً‌ درصد بسیار کمی از مدرسه‌ها، کتابدار دارند. این وضعیت به‌دلیل فقدان عناصری که در نکته‌ی قبلی اشاره شد، پدید آمده است.

□ محور شدن «کتاب درسی» در سیستم آموزش‌وپروش کشور ما، زمانی اتفاق افتاده است که دانش بشری در سراسر جهان، با شتاب متحول می‌شود و با سرعت گرفتن عملکرد نظام‌های اطلاع‌رسانی، اثرات آن به سراسر جهان می‌رسد. آموزش و یادگیری مبتنی بر وب یا سامانه‌های اطلاعاتی، نظام چندرسانه‌ای‌ها، سی‌دی‌های آموزشی و متون الکترونیک، منجر به جایگزینی مفهوم «یادگیری» به‌جای «آموزش»، آمیختگی کتاب، معلم و کلاس درس، رواج کتاب دینامیک در عصر اطلاعات و پیدایش جامعه‌ی اطلاعاتی، و تحول در سیستم مدیریت آموزشی شده است.

در سیستم‌های پیشرفته‌ی آموزش‌وپرورش در جهان معاصر، استفاده از محتوای درسی ثابت، با استفاده از کتاب‌ها و متون و ابرمتن‌های دیجیتالی و برقراری ارتباط تعاملی و مؤثر میان فراگیران (دانش‌آموزان و دانشجویان) با هم و با معلمان و استادان (حتی از ملل گوناگون)، تغییر یافته است. استفاده از کتابخانه‌ها‌ی دیجیتالی[1] در چارچوب برنامه‌ی درسی- آموزشی در عصر فناوری ارتباطات و اطلاعات و عصر دگرگونی عادت‌ها و رویه‌های آموزشی و پژوهشی، با هدف تقویت قابلیت تفکر برتر (تفکر خلاق و تفکر نقاد) و ایفای نقش آفرینندگی، تولید و ساخت‌وساز در عرصه‌ی دانش و اطلاعات، بیانگر اهمیت و نقش جاودانه‌ی کتاب و کتابخانه‌ (البته با شکل نوین و الکترونیکی) در زندگی بشر است.

□ در اوایل قرن بیستم، مسأله‌ی مطالعه، امری تفننی و سرگرمی تلقی می‌شد، ولی اکنون با تحولات فرهنگی، سیاسی، علمی،‌ اقتصادی و اجتماعی ملل، این مسأله به مسأله‌ای عمومی و پایه‌ای تبدیل شده است. از نظر جامعه‌شناختی، خواندن به بالا رفتن استانداردهای آموزشی برای همگان و ایجاد بنیادهای اقتصادی پویا و جامعه‌ای پایدار منجر می‌شود. در نتیجه مطالعه و خواندن، امری اساسی است.

□ در ترویج فرهنگ مطالعه، کلیه‌ی نهادها و سازمان‌های فرهنگی تأثیرگذارند. در ضمن، استفاده از تجربیات سایر کشورها برای ترویج مطالعه و کتابخوانی در جامعه، با در نظر گرفتن ویژگی‌های بومی، جامعه‌شناختی و فرهنگی کشور، اقدام مفیدی خواهد بود؛ مواردی مانند: استفاده از کتابخانه‌های سیار برای مناطق روستایی و دورافتاده، نهضت ملی مطالعه با شعار «مطالعه‌ی یک کتاب در هر روز، در هر خانه»، گسترش فرهنگ کتابخانه‌های ساده‌ی خانگی و محله‌ای، پویایی کتابخانه‌های عمومی و تجهیز آن‌ها به پیشرفته‌ترین روش‌های اطلاع‌رسانی و ارائه‌ی خدمات بهینه، حمایت دولت از اقتصاد نشر کتاب و بخش‌های مرتبط با آن، رعایت حق «کپی‌رایت» حمایت از انجمن‌های صنفی نویسندگان، ناشران، و ... ، از اقدامات ضروری است که در بهبود وضعیت مطالعه و کتابخوانی در سطح جامعه و مدرسه‌ها تأثیر خواهند داشت.

روش‌ها

1. نویسندگان، شاعران و تصویرگران کتاب‌‌های دانش‌آموزی را به مدرسه دعوت کنیم

دعوت از پدیدآورندگان کتاب‌های مفید، اعم از نویسندگان، شاعران و تصویرگران، به‌عنوان «مهمان ماه مدرسه» کار جالبی است. ترجیح دارد که نخست، پیش از حضور فرد در مدرسه، آثار وی به همراه زندگی‌نامه‌ی مختصرش در تابلوی اعلانات نصب شود. سپس در هر زمان و مکان مناسب و با رعایت شرایط روحی، عاطفی و ذهنی دانش‌آموزان، جلسه‌ی «گفت‌وشنود» (به‌صورت تعاملی و ارتباط دوسویه‌ی دانش‌آموزان و مهمان) برگزار گردد. در این روش، زمینه‌ی علاقه‌مند کردن دانش‌‌آموزان به مطالعه و ترغیب آنان به نوشتن، سرودن و نقاشی کردن (بنا به استعدادهای فردی)، بهتر و بیش‌تر فراهم می‌شود. در صورت امکان خرید آثار فرد دعوت شده در مدرسه، استفاده‌ی مناسب‌تری از برنامه‌ خواهد شد.

2. کتابخانه‌ی کلاسی دایر کنیم

تشکیل کتابخانه‌ی کلاس و ایجاد فضایی محدود با برخی کتاب‌های مرجع و ضروری در کلاس، امکان استفاده‌ی آسان‌تر معلمان و دانش‌آموزان را در حین فرایند یادگیری- یاددهی فراهم می‌سازد. اگر فضای کلاس اجازه بدهد، تفکیک کتاب‌های موجود مدرسه به تعداد مساوی بین کلاس‌های مدرسه به‌منظور استفاده‌ی جداگانه‌ی دانش‌‌آموزان از کتاب‌های هر کلاس و جابه‌جایی گردشی کتاب‌ها در هر فصل، با بهره‌مندی از مشارکت فعال دانش‌آموزان به‌عنوان مدیر، معاون کتابخانه‌، در ایجاد شور و ذوق بین آن‌ها، تأثیر فراوانی خواهد داشت.

3. قفسه‌ی کتاب و تابلوی «کتاب‌های تازه‌ای که می‌شناسیم» نصب کنیم

نصب قفسه‌ی کتاب و تابلو برای معرفی کتاب‌های تازه با موضوعات متنوع علمی، تاریخی، ادبی، دینی و ... به‌منظور استفاده‌ی دانش‌آموزان، به‌صورت هفتگی در محیطی مناسب، مانند کتابخانه یا راهروی مدرسه، و نیز نصب قفسه‌ی کتاب و تابلوی «کتاب‌های تازه در حوزه‌ی تعلیم‌وتربیت» برای استفاده‌ی معلمان، مربیان و اولیای دانش‌آموزان در فضای دفتر مدرسه یا سالن اجتماعات اولیا، در ترویج کتابخوانی مؤثر خواهد بود.

4. از روش‌های آموزشی خلاق و گروهی در حین فرایند یادگیری- یاددهی استفاده کنیم

مدیران قادرند با تشویق معلمان در «شورای معلمان» و «گروه‌های علمی معلمان مدرسه» به استفاده از روش‌های آموزشی خلاق و گروهی، زمینه‌ی ترغیب دانش‌آموزان را به بهره‌مندی از منابع غیردرسی کتابخانه‌ی کلاسی یا مرکزی مدرسه فراهم سازند. بها دادن به مطالعات و تحقیقات گروهی دانش‌آموزان در درس‌های گوناگون و استفاده‌ی معلمان از منابع غیردرسی در حین آموزش، از شیوه‌های مناسب برای توسعه و تقویت فرهنگ مطالعه و کتابخوانی هستند.

5. «قهرمان ماه کتاب» انتخاب کنیم

انتخاب و معرفی دانش‌آموزان فعال، منضبط و جدی در زمینه‌ی مطالعه و کتابخوانی در هر کلاس، با معیارهای روشن و با روش عادلانه، به‌عنوان «قهرمان ماه کتاب» و اهدای لوح تقدیر با امضای مدیر مدرسه و جایزه‌ی مناسب به‌صورت ماهانه، به‌ویژه در دوره‌ی ابتدایی و راهنمایی، تأثیر زیادی در بهبود وضعیت مطالعه در مدرسه خواهد داشت.

نصب عکس قهرمان ماه کتاب در تابلوی اعلانات و معرفی آن‌ها در مراسم صبحگاه/ ظهرگاه و در جلسات مشاوره با اولیا از شیوه‌های مناسب در این زمینه است.

6. برگزاری نمایشگاه و فروشگاه کتاب به‌صورت فصلی یا سالانه

ایجاد امکان نمایش و فروش کتاب‌های مفید و مرتبط با برنامه‌ی درسی در محیط مدرسه، با مشارکت مراکز فرهنگی و ناشران شایسته، با ارائه‌ی تخفیف ویژه در زمان‌های مناسب، مانند هفته‌ی کتاب یا در آستانه‌ی تعطیلات نوروزی و تابستان، یا در حین برگزاری جلسات مشاوره با اولیا (در حوزه‌ی تعلیم‌وتربیت)، باعث رونق مطالعه و کتابخوانی خواهد شد.

7. کتاب هدیه بدهیم

در طول سال تحصیلی، در مناسب‌های گوناگون، اهدای کتاب (خصوصاً کتاب‌های مرجع)، با رعایت اصول روان‌شناختی، زیبایی‌شناختی و به دور از افراط و تفریط، در ایجاد فضای مطالعه بین دانش‌آموزان مفید خواهد بود.

8. مسابقه‌ی «پرسش‌هایی از کتاب‌ها» برگزار کنیم

ارائه‌ی چند پرسش از سوی معلمان و مربیان به‌صورت هفتگی یا پانزده روز یک‌بار، در سطح کلاس یا مدرسه و اعلام اینکه پاسخ این پرسش‌ها در کتاب‌های کتابخانه‌ی کلاس یا مرکزی مدرسه یافت می‌شود، به رونق مطالعه و کتابخوانی و تقویت روحیه‌ی پژوهشگری در دانش‌آموزان منجر خواهد شد.

9. کتاب‌هایی را که فیلم یا کارتون آن‌ها در تلویزیون نمایش داده می‌شود، معرفی کنیم

در برخی اوقات، بر اساس رمان‌ها یا داستان‌های بلند ادبی، کارتون یا فیلمی در تلویزیون نمایش داده می‌شود. این زمان، شرایط مناسبی است تا دانش‌آموزان با نویسنده‌ی آن کتاب و سایر آثارش آشنا شوند.

10. در کتاب‌های‌ کتاب‌خانه تنوع را رعایت کنیم و امکان استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات را فراهم آوریم

اگر منابع کتابخانه متنوع باشند، دانش‌آموزان بیش‌تری به مطالعه علاقه‌مند خواهند شد. رعایت تناسب سنی، ذوقی، جنسی، ذهنی و ... دانش‌آموزان در تهیه‌ی منابع کتابخانه، بسیار مهم است. البته ایجاد امکان استفاده از رایانه، سی‌دی‌های جذاب و چندرسانه‌ای آموزشی‌ و اینترنت و سایت‌های مفید در حوزه‌ی اطلاع‌رسانی کتاب و مراکز پژوهشی و فرهنگی و ارائه‌ی خدمات جانبی آن، در جذابیت و پویایی فضای کتابخانه تأثیر فراوان خواهد داشت.

11. کتابدار علاقه‌مند، مهربان و باسواد و متخصص داشته باشیم

همان‌طور که کتابخانه، بدون کتاب معنا ندارد، باید دانست که کتابخانه بدون کتابدار نیز کارایی و اثربخشی نخواهد داشت. در حقیقت کتابدار، سکاندار کشتی کتابخانه است. او در زمینه‌ی راهنمایی و تفهیم شیوه‌های مناسب و صحیح مطالعه و پژوهشی، ایجاد انگیزه و شوق مطالعه‌ی روشمند، برقراری نظم ساختاری و موضوعی منابع (نوشتاری و غیرنوشتاری) و ... نقش اساسی دارد.

12. با هم به نمایشگاه و فروشگاه کتاب برویم

اختصاص زمانی برای بازدید و خرید از نمایشگاه و فروشگاه کتاب در سطح جامعه، به‌ویژه در زمان برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب و استانی، فرصت مناسبی برای توسعه‌ی فرهنگ مطالعه و تهیه‌ی منابع مفید و به روز برای کتابخانه‌، بر اساس نظرسنجی از معلمان و مربیان و دانش‌آموزان،‌ خواهد بود.

13. کلاس مطالعه و تحقیق تشکیل دهیم

اگر مدرسه‌ها بتوانند به منظور آشنا کردن دانش‌آموزان با شیوه‌های صحیح  مطالعه و منابع مفید، پژوهش‌ گروهی و سخنرانی علمی و ایجاد حلقه‌ی کندوکاو در جهت تقویت تفکر خلاق، تفکر نقاد و تفکر فلسفی بین دانش‌آموزان، کلاس «مطالعه و تحقیق» زیر نظر «معلم راهنما» یا «کتابدار مدرسه» یا «معلم انشا» داشته باشند، گامی اساسی در ترویج عادت به مطالعه و کتابخوانی برداشته‌اند.

14. دانش‌آموزان را به نوشتن ترغیب و از پژوهش‌های آنان نمایشگاه برگزار کنیم

از شیوه‌های مناسب برای تقویت مطالعه، استفاده از کلاس انشاست. از ایده‌های خوب، ترغیب دانش‌آموزان به نوشتن خاطره‌های روزانه یا سفرنامه (تعطیلات نوروز یا تابستان) است؛ چرا که دانش‌آموزان باید کتاب‌های خاطره‌نویسی یا سفرنامه‌ بخوانند تا بتوانند در این دو قالب نوشتاری (ژانر) مطلب بنویسند. درک لذت و در عین حال، زحمت نوشتن توسط دانش‌آموزان، آن‌ها را با ارزش کار نویسندگان کتاب‌ها بیش‌تر آشنا می‌کند.

15. کتاب‌های مرجع موضوعی (فرهنگ‌ها) تهیه کنیم

از راه‌های دیگر تقویت مطالعه، خصوصاً در دوره‌ی نوجوانی، تهیه‌ی کتاب‌های مرجع موضوعی (فرهنگ‌ها) با مشارکت گروهی دانش‌آموزان است. در این شیوه، معملان یا مربیان با ارائه‌ی مدخل‌ها و موضوعات در حوزه‌های گوناگون علمی، دینی، تاریخی و ... و تقسیم آن‌ها بین دانش‌آموزان و نیز معرفی و تهیه‌ی منابع مرتبط، و در عین حال، آموزش نگارش مقاله‌های کوتاه و بلند، می‌توانند در طول شش ماه یا یک سال، کتاب مرجع موضوعی را فراهم سازند. این تجربه‌ی فردی و گروهی از خاطره‌های دلچسب دوران تحصیل، منبعی پرانرژی برای سوق دادن دانش‌آموزان به مطالعه و نوشتن خواهد بود.

16. مجلات و سایت‌های مفید ویژه‌‌ی کودک، نوجوان و جوان را معرفی کنیم

اغلب مجلات و سایت‌های مفید، صفحه‌ی معرفی کتاب یا آشنایی با نویسندگان و پژوهشگران را دارند. معرفی این منابع و امکان استفاده از آن‌ها در فضای کتابخانه‌ی مدرسه، زمینه‌ی معرفی کتاب‌ها و نویسندگان را فراهم خواهد ساخت.

17. جشن «عضویت در کتابخانه» برگزار کنیم

در آغاز سال تحصیلی و به هنگام تحویل کارت‌های عضویت در هر کلاس، برگزاری برنامه‌ی کوتاه و شادی با عنوان «جشن عضویت در کتابخانه» خصوصاً در دوره‌ی ابتدایی، لحظه‌های زیبا و خاطره‌انگیزی را برای دانش‌آموزان پدید خواهد آورد. در کنار این برنامه می‌توان از آن‌ها خواست، هر کس حداقل یک جلد کتاب نو و مناسب برای اهدا به کتابخانه‌ی کلاس یا مدرسه‌ی خود بیاورد.

18. در مناسبت‌ها، کتاب‌های مرتبط با آن موضوع را معرفی و از آن‌ها استفاده کنیم

در طول سال تحصیلی، مناسبت‌های تاریخی یا مذهبی متعددی وجود دارند که معرفی و استفاده‌ی کتاب‌های مرتبط و مناسب با آن موضوعات، کاری مفید خواهد بود.

19. از خانواده‌ها کمک بگیریم

از مهم‌ترین موضوعات قابل ارائه در جلسه‌های مشاوره با اولیا، موضوع «ترویج عادت به مطالعه و کتابخوانی و نقش خانواده در این زمینه» است. بی‌تردید، خانواده‌ها مهم‌ترین عامل گرایش فرزندان به مطالعه‌اند.

تهیه‌ی قفسه‌ی کتاب مناسب در منزل برای تشکیل کتابخانه‌ی کوچک خانگی، اختصاص زمان خاصی برای مطالعه‌ی خانواده و ... از اقداماتی هستند که توجه به آن‌ها باید از اولیا خواسته شود.

20. از کتاب‌های تصویری، و قصه‌خوانی و قصه‌گویی استفاده کنیم

در دوره‌ی ابتدایی، خصوصاً سال‌های آغازین، استفاده از کتاب‌های تصویری، و قصه‌خوانی و قصه‌گویی برای دانش‌آموزان، تأثیر شگرفی در رونق مطالعه بین آنان خواهد داشت.

21. امکان تبادل کتاب (بازار کتاب) بین دانش‌آموزان برقرار کنیم

از کارهای مفید دیگر، برگزاری بازار کتاب در یک روز تعطیل یا بعد از ساعت رسمی مدرسه، برای ارائه و تبادل و معاوضه‌ی کتاب‌های قدیمی دانش‌آموزان با یکدیگر، با رضایت دوجانبه و زیر نظر اولیاست.

منابع

1. توران میرهادی. کتابخانه‌ی آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه. نشر کتابدار. 1383، تهران.

2. کتی‌ ای. زاهلر. 50 روش ساده برای علاقه‌مند کردن فرزند به مطالعه. ترجمه‌ی سارا رئیسی. نشر صابرین. 1384، تهران.

3. روی‌بلج‌فورد. راهنمای خانواده برای ترغیب کتابخوان‌های کودک و نوجوان. ترجمه‌ی سیروس حِدوَت و سید علی‌اکبر مرعشی. انتشارات سروش. 1381، تهران.